Kitap Tanıtımı/ Book Review

Sadullah Gülten, Türklerin Hz. Ali’si, Destanlar, Efsaneler, Menkıbeler, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2020

İSBN: 978-625-7705-05-9

Muhammed Şendul*

Prof. Dr. Sadullah Gülten tarafından hazırlanan ‘‘Türklerin Hz. Ali’si Destan, Efsaneler, Menkıbeler’’ adlı eser Aralık 2020’de YEDİTEPE yayınevi tarafından yayınlanmıştır. Gülten eserinde, ilk günden bu yana geçen ve geçmekte olan sürede Türkler nazarındaki Hz. Ali’ye olan bağlılığı, kahramanlıklarını ve yaptığı işleri ile Alevilik konusunu bazen efsaneler, destanlar, menkıbeler ve cenknameler üzerinden örnek vererek bazen eski Türk inanç ve kültürüyle bağdaştırarak bazen de gaziler ve ahiler üzerinden anlatılmıştır.

Ordu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne 2009 yılında yardımcı doçent olarak atanan Gülten, şimdi aynı üniversitede Prof. Dr. unvanıyla bölüm başkanlığı yapmaktadır. Osmanlı tarihçisi olan yazar daha çok Alevilik, Hz. Ali ve tarikatlar üzerine çalışmalar yapmıştır. Bu eseri dışında, ‘‘Atayurttan Anayurda Yörükler, Bozuk Türkmenleri, Heterodoks Dervişleri ve Aleviler’’ gibi eserleri bulunmakla birlikte çok sayıda akademik dergilerde yayınlanmış makaleleri bulunmaktadır.

3 bölümden oluşan eser, yaklaşık 250 kaynak yararlanılmış zengin bir kaynakçaya sahiptir. Gülten eserini menkıbeler, destanlar, efsaneler üzerinden anlatmış ve Hz. Ali’nin kahramanlıklarını anlatan cenknamelerden, abdalların hayat hikayelerini, kerametlerini anlatan menakıbnamelerden ve Ahi tüzükleri olan fütüvetnameler başta olmak üzere bu alan içerisinde çalışan daha birçok hocanın eserleri ve makalelerinden yararlanmıştır. Ayrıca Gülten, Alevilik üzerine önemli çalışmalar olmasına rağmen, bunların genellikle kitabi kaynaklara dayandığını bundan dolayı da kendisinin Osmanlı arşiv belgelerine büyük önem verdiğini ve araştırmalarının çoğunu arşiv belgeleri üzerine olduğunu ifade eder.

 ‘‘Tarihten Menkıbeye’’ adlı ilk bölümünde (s.39-93), yazar başta Türklerin gözündeki Hz. Ali tasviri ve bu tasvire yüklenen anlamlara değinmesinin yanında dış görünüşü ve farklı anlamlar taşıyan ona takılan lakaplar hakkında bilgi verir. Daha sonra ‘‘Ali ve ben aynı nurdanız’’ hadisinden yola çıkarak Hz. Muhammed üzerinden Bektaşilik, Alevilik ve Şiilik üzerinde Hz. Ali etkisi anlatılmıştır. Ayrıca Gülten, Hz. Ali’nin çocukluk hatta bebeklik döneminden başlayarak onun sergilediği gücü ve kuvveti, ejderha ve devlerle olan mücadelesi, başta Bedir, Uhud ve Hayber savaşları olmak üzere gösterdiği kahramanlıkları fütüvetname ve vilayetnamelerden örnekler vererek açıklar. Bunları anlatırken ayrıca Hz. Ali için büyük önem taşıyan iki şeye de dikkat çeker; bunlardan ilki kılıcı ‘‘Zülfikar’’, diğer, atı ‘‘Düldül’’dür. Kılıcından bahsederken, Otman Baba ve Ahmet Yesevi’nin eserlerinden örnekler vererek bu kılıcın şekli hakkında bilgiler verir ve Osmanlı zamanında özellikle de Orhan Gazi tarafından kurulan Yeniçeri birlikleri üzerindeki etkisi anlatılmıştır. Bu bölümle ilgili son olarak Hz. Ali’nin şehit edilmesi ve sonrasında yaşanan oğlu Hz. Hüseyin’in katledilmesiyle ilgili ve mezarıyla türbesi hakkında ortaya çıkan efsaneler, destanlar ve söylemlere yer verilmiştir.

‘‘Eski Türk İnançları ve Hz. Ali’’ adlı ikinci bölümde (s.95-158), yazar eski Türk inançlarının, Türklerin İslamiyet’le tanışmasından sonra Hz. Ali inancına nasıl dönüştüğünü ve Türk kültürü ile inanç yapısında ön plana çıkan başta abdal, dede, ata ve baba unvanlarıyla Türkler, özellikle de konar-göçerler Türkmenler arasındaki dini hayatı şekillendiren şeyhler üzerinden ele alınmıştır. Öte yandan da Türk dervişleri arasında Hz. Ali’nin başka bedenlerde yaşadığı inancının nasıl yerleştiği de ifade edilmiştir. Bir diğer dikkat çeken bir başka hususta Safevi şeyhlerinin başını çektiği Kızılbaşlılık hareketinin nasıl ortaya çıktığı, soylarını Hz. Ali’ye dayandırmalarıyla birlikte Türkmenler üzerinde otorite sağlama amaçlarını, Kızılbaşlı isminin zamanla nasıl Alevi sözcüğüne dönüştüğü hakkında önemli bilgiler vermektedir. Bu bölümde son olarak Türkler arasındaki Hz. Ali inancının başta Yesevi, Kalenderi, Vefai, Haydari şeyhleri sayesinde giderek yüceldiğini ve geç de olsa ortaya çıkıp sonrasında Türklerin yaşamını derinden etkileyen Kızılbaş hareketiyle nasıl tanrısallaştığı, Gök Tanrı ve onunla bağlantılı yıldırım, güneş ve ay gibi gök kültü ile atalar kültünün etkileri, Şamanizm’le beraber Hz. Ali’nin tanrı Ülgen ve Hz. Fatma’nın tanrıça Umay’a benzetilmesi ve son olarak da Budizm’le beraber de eski Türk inançlarının etkisi değerlendirilmiştir. 

‘’Gaziler, Ahiler ve Hz. Ali’’ adlı üçüncü bölümde (s.159-210), bu bölümde Hz. Ali profili, Türklerin Hz. Ali’yi bu kadar benimsemesi, onun cesaretine, yiğitliğine ve kahramanlıklarına duydukları sevgi ve saygı destanlar, cenkler ve fütüvetnamelerle ahi ve gaziler nazarından anlatılmıştır. Ayrıca bu ahiler, gaziler ve abdallar sayesinden Türkler arasındaki Hz. Ali inancı daha sonrasında bir kült haline dönüşmüş ve Türklerin efsanevi kahramanlarının başında özellikle fütüvetnameler sayesinde Hz. Ali gelmeye başlamış ve bu inanç herkes arasında kabul görerek benimsenmiştir. Bu bölümle ilgili son olarak yazar ailesi, atı ‘‘Düldül’’, seyisi ve kılıcı ‘‘Zülfikar’’ hakkında başta Türk coğrafyası olmak üzere her yerde efsanelere rastlandığından bahseder.

 Gülten eserinin son kısmında sonuç bölümü (s. 111-113), kaynakça (s.215-229) ve dizin (s.231-239) bulunmaktadır.

Türklerin gözündeki Hz. Ali’nin kim olduğu, Hz. Ali kültü ve inancının nasıl şekillendiğinin yanı sıra daha birçok eski Türk inancı bağlamında Alevilik ve Hz. Ali’nin değerlendirildiği bu eser daha çok destanlar ve efsaneler üzerine şekillenmiştir. Eserde çok fazla abartıya yer verilmesinin yanı sıra; sade, anlaşılır ve akıcı bir dille konular ele alındığı için Alevilik ve Hz. Ali hakkında okuyucuların ve araştırmacıların bu konular hakkında merak ettikleri çoğu soruyu bu eserde bulabileceklerine kanaatim tamdır.

 

---

* Lisans Öğrencisi, Ordu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Ordu, muhammedsendul123@gmail.com