Seyahatnameler Işığında Evliya Çelebi

                           

Emine Naz GÖZÜKAN

    Tüm dünya tarafından seyyahların büyüğü ve Türk büyükleri arasından özel bir yere sahipliği ile kabul gören ve Osmanlının yerel seyyahlarından olan seyyah Evliya Çelebi 25 Mart 1611 tarihinde İstanbul'un Unkapanı semtinde dünyaya gelmiştir. XVII. asır seyyahlarından olan Çelebinin adı '' Evliya'' olup bizzat babası tarafından devrin büyük imamlarından olan ''Evliya Mehmet Efendi'' 'ye hürmet göstermek adına verilmiştir. İstanbul'da dünyaya gelen seyyahın soyu Kütahya'ya dayanmakta olup oradan göç edip İstanbul'a yerleşmeleri İstanbul'un Sultan 1. Mehmet tarafından fethedilmesinin ardından gerçekleşmiştir. Kendisine dair olan bilgilere ulaşmamız da bizzat kendisi tarafından yazılan 10 ciltten oluşan seyahatnamesi aracılığıyla olmaktadır. Evliya Çelebinin babası olan Derviş Mehmet Zilli Osmanlı sarayında kuyumcubaşı görevini yapmaktaydı. Seyyah aynı zamanda annesi tarafından Melek Ahmed Paşa ile akrabaydı ve onun saraya alınmasında da Ahmed Paşa etkili olmuştu. İyi bir eğitim alan Çelebi aynı zamanda şiir ve musiki ile de ilgilendi. Bunun yanında Rumca, Arapça ve Farsça dillerini bilmekteydi. 

    Evliya Çelebinin saraya alındığı zamanda Osmanlı hanedanının başında IV. Murat (1612-1640) bulunuyordu ve Çelebinin 1635 Ramazan ayında Ayasofya Camiinde okuduğu mukabeleden etkilenen sultan onu saraya musahib vazifesi için almıştı.  İki yıl süren muhasib vazifesinin ardından saraydan ayrılan Çelebi adını bütün dünyaya duyuracak olan seyahatlerine başlamış Osmanlı topraklarını karış karış gezmişti. Onda oluşan bu seyahat etme fikri ta çocukluğundan babasının ve çevresindeki tanıdıkların anlattıkları ile büyümesine dayanmaktaydı. Aslında kendisi yazdığı seyahatnamesinde bu durumu anlatırken gördüğü rüyanın etkisi ile gezip görmenin onun için makbul olan olduğunu belirtmektedir. 

    Seyahatlerini 10 ciltlik şekilde tasarlayan seyyah birinci cildinde yaptığı kısa gezileri İstanbul'u, anlatmıştır. Ayrıca gezip görme isteğinin nedenini anlatmakta olup İstanbul'un kapılarından, her dildeki adlarından, camilerinden, tılsımlı yerlerinden bahsetmiş olup bir İstanbul yerel tarihi ortaya koymuştur.

    İkinci cildinde ise Bursa gezisinden, Azerbaycan, Trabzon, Erzurum, Girit, Gürcistan gezilerine yer vermektedir. Eserini abartılı bir dille yazdığı bilindiğinden abartılı hikayeleri de eklediği bilinmektedir. Bu duruma örnek olarak Azak kalesi bozgunu dönüşü bindiği teknenin yakalandığı fırtınayı anlatması aktarılabilir. 

    Üçüncü cildi bir Osmanlı kültür tarihi mahiyetinde olup hanlar, hamamlar, medreseler ve camiler en ince ayrıntılarına kadar kaydedilmiştir. Bu ciltte Afrika kıtasında Suriye, Asya kıtasında Ermenistan, Avrupa kıtasında Rumeli şehirleri doğal güzellikleri ile anlatılmıştır. 

    Dördüncü cilt bir Türkiye tarihi aktarımı olup özellikle de İstanbul çevresinden Doğu Anadolu'ya Van'a kadar olan bütün kasabalar birer birer ele alınmış olup Malatya'dan, Ahlattan, Diyarbakır'dan, Mardin'den bahsedilmiştir. 

    Beşinci cilt yerel bir Trakya tarihi mahiyetinde olup Gelibolu, Belgrad, Üsküp ve Sofya da gördüklerini notlarına eklediğini görmekteyiz. Bunun dışında seyyah Trakya gezisinde iken Osmanlı tahtında bulunan IV. Mehmed'in Celali isyanı ardında kalan isyankarları ortadan kaldırma hareketine katıldığını bu ciltte yazdığı kısımlardan anlamaktayız. 

    Altıncı cilt bir Avrupa tarihi içeren Avrupa seyahatidir fakat bu cildin neredeyse tamamı Macaristan ile ilgilidir. Bir bakıma bu cilt Macaristan tarihi açısından tek kaynak değerinde sayılabilmektedir ki seyyahın Macaristan topraklarında gitmediği yer görmediği kale kalmamıştır. Seyyah bunun dışında Kırım Hanının  Danimarka, Hollanda ve İsveç'e yönelik yaptığı  seferde yanında bulunmuştur ve böylece savaş meydanlarında yer alarak oralarda gördüklerini kitabına . eklediğinden savaş tarihi açısından da kaynak değerine bürünmektedir. 

    Yedinci cilt  Kafkas tarihi açısından önemli bir konumdadır zira seyyah bu cildine Rusları, Kafkasya'yı eklemiştir. Kafkas topraklarında bulunan şehirlerin mimari yapılarını, iklim özelliklerini, gelenek ve göreneklerini, yeme- içme adetlerini geniş bir yelpazede ele almıştır. 

    Sekizinci cilt bir Balkan tarihi mahiyetindedir. Seyyah bu cildinde Rumeli eyaletlerini gezisini, Yunanistan'ı anlatmıştır. Bunun yanında Kırım, Girit, Rumeli ve Selanik coğrafyalarını ele alırken adı geçen bu şehirlerin kültür, sanat ve mimari alanlarından da sıkça bahsetmiştir. 

    Dokuzuncu cildinde yer alan bilgiler çokça Anadolu eyaletleri ve Mekke ve Medine şehirleri hakkındadır. Anadolu'nun batısında bulunan Kütahya'dan başlayan gezisine Uşak üzerinden Manisa, İzmir, Aydın, Muğla, Denizli, Antalya, Karaman, Tarsus, Adana, Antep, Kilis şehirlerini gezip oralarda gördüklerini notlarına yazdıktan sonra hac vazifesinin yerine getirmek adına Halep, Şam, Kudüs, Sayda  yolunu takip ederek Medine ve Mekke'ye gitmiştir. Seyahatnamenin 9. cildi bir bakıma hac rehberi mahiyetindedir. Zira seyyah Çelebi bu cildinde Anadolu'dan başlayan hac güzergahını ve o güzergahta yer alan şehirleri, kutsal topraklarda nerelerin ziyaret edilmesi gerektiğini, hac sırasında uyulması gereken kuralları ve hac adabını geniş bir şekilde ele almıştır. 

    

    Onuncu cilt Mısır tarihi açısından oldukça önemli bir konuma sahiptir. Bu cilt Mısır, Sudan ve Habeş hakkında yazılmıştır. Mısır tarihine yer verirken kısmen de olsa Afrika kıtası hakkında da bilgiler vermektedir. Mısır’ın merkezi Kahire’nin tarihini, mimari yapılarını, tılsımlarını, halkının yapısını ve Mısır’ın esnaflarını geniş bir şekilde ele alan seyyah Mısırın geleneklerini de ele alarak kültür tarihleri hakkında bilgiler vermektedir. Özellikle de Mısır topraklarında yetişip Anadolu topraklarında yetişmeyen bitkilerden bahsedilerek ele aldığı eserinde botaniğe de yer vermiştir.

            Evliya Çelebi tarafından oluşturulan adı geçen bu 10 ciltlik eser her alanıyla tam bir seyahatnamedir. Bu eser seyahat kitabı mahiyeti olduğu kadar aynı derecede 17. yüzyıl Osmanlısının geleneklerini, sosyal yaşantısını, ekonomik faaliyetlerini, mimari yapılarını derinlemesine ele alan tarihi kaynak mahiyetinde değerlendirildiği gibi yeme-içme gibi gündelik faaliyetlerden de detaylıca bahsedilmiştir. Seyahatname Osmanlı tarihini derinlemesine işlediği kadar Avrupa tarihini de geniş bir şekilde ele aldığı için Avrupa tarihi kaynağı da sayıldığı gibi Mekke ve Medine cildi ile de hac seyahatnamesi olarak değerlendirilmektedir. Seyyah Çelebi hac yoluna değinirken yol üzerindeki şehirlerin o dönemki durumuna, iklim yapısına, toplumsal yaşantısına değinerek şehirler seyyahın dili ile güzel bir şekilde tasvir edilmiştir. Seyahatname hakkında yapılan güncel araştırmalara göre eserin asıl nüshası Topkapı Saray Müzesi Kütüphanesinde yer aldığı ve seyahatname Unesco dünya belleği listesine alınmıştır. 

KAYNAKÇA

• Maden, S . (2010). TÜRK EDEBİYATINDA SEYAHATNAMELER ve GEZİ YAZILARI . Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi , 15 (37) , 147-158 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunitaed/issue/2876/39472
• ASİLTÜRK, B. (2009). Edebiyatın Kaynağı Olarak Seyahatnameler. Turkish Studies, 4, 911-
• http://www.turkish-cuisine.org/print.php?id=207&link=http://www.turkish-cuisine.org/culinary-culture-202/historical-sources-on-turkish-cuisine-207.html
• Şavk, Ülkü Çelik. (2011). Sorularla Evliya Çelebi, İnsanlık tarihine yön veren 20 kişiden biri. Hacettepe Üniversitesi: Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• ATSIZ, N., Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nden Seçmeler, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1971.
• Nalçacı, Nida N. . "İstanbul'un Tarihsel Kaynakları Olarak Seyahatnameler". Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi / 16 (Eylül 2010): 523-562 .
• https://edebiyatvesanatakademisi.com/kitap-ozetleri-ve-elestirileri/evliya-celebi-seyahatnamesi/33998
• http://sisliataturk.meb.k12.tr/icerikler/seyahatname-kitap-ozeti_5745797.html
• https://www.ttk.gov.tr/belgelerle-tarih/evliya-celebi-1611-1685/
• https://www.ensonhaber.com/tarih-haberleri/evliya-celebinin-seyahat-rotasi
• GEMİCİ, Nurettin (2014). “Evliya Çelebi”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. 26-28 Mayıs 2014. Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB). Eskişehir, ss.189-198 (http://bilgelerzirvesi.org)
• https://www.haberler.com/evliya-celebi/biyografisi/
• https://kidega.com/yazar/evliya-celebi-001730
• Buldur, ADNAN DOĞAN . "EVLİYA ÇELEBİ’NİN (17. YÜZYIL) “İKLİM” ANLAYIŞI VE SEYAHATNAME’DE BELDELERİN İKLİMİ". Marmara Coğrafya Dergisi 0 / 33 (Ocak 2016): 390-409 . https://doi.org/10.14781/mcd.04998
• Bostancı, Tuğba (2019). Evliya Çelebi Seyahatnamesi'ne Göre Mekke, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul
• https://kidega.com/yazar/evliya-celebi-001730
• İLGÜREL, Mücteba, “Evliya Çelebi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayın- ları, İstanbul 1995, s. 529-533.